Dit zijn de kleuren van de middeleeuwen

Historische kaart Een eeuwenoude gravure van Amsterdam was in zwart-wit. Historicus Marcus Laman besloot hem de kleuren te geven zoals het toen geweest moet zijn.

De historische stad in vogelvlucht, gezien vanaf de voormalige Zuiderzee: mooier perspectief op het zestiende-eeuwse Amsterdam is nauwelijks denkbaar. We zien tientallen schepen met Hollandse en buitenlandse vlaggen op het IJ, de trotse torens van de bedrijvige stad, zoals die van de Nieuwe Kerk. Het Damrak dat via de Dam vloeiend doorloopt naar het Rokin, de parallel lopende Burgwallen. De Schreierstoren aan de kop van de Geldersekade die de oostelijke grens markeert.

Dit is Amsterdam zoals de laat-middeleeuwse graveur en tekenaar Pieter Bast (1550-1605) de stad zag. Bast was onbetwist een van de grootmeesters van de cartografie, vooral omdat hij een tot dan toe ongekende precisie nastreefde. Zijn kopergravure uit 1599 toont de stadsplattegrond in zwart-wit. „Maar met kleur krijg je meer diepte, levendigheid. En dan komt de stadsstructuur beter tot zijn recht”, zegt architectuurhistoricus en erfgoeddeskundige Marcus Laman (61). Daarom besloot hij de vijf stadsplattegronden die Bast maakte te gaan inkleuren: Leiden, Leeuwarden, Franeker, Middelburg en Amsterdam. Laman, woonachtig in Leiden – waar ook Bast woonde en werkte – begon met Leiden en zette zich daarna aan Amsterdam, die hij onlangs voltooide.

De door Marcus Laman ingekleurde gravure van Pieter Bast, mei 1599.

Een jaar lang elke avond

Sinds de kaarten via archieven digitaal beschikbaar zijn en tot het open domein behoren, is ook het oeuvre van Bast vrij toegankelijk. Met behulp van het kleurprogramma Krista laat Laman zien hoe hij te werk gaat. Op de computer is de kaart van Amsterdam groot afgebeeld, waarop je kunt in- en uitzoomen. Met behulp van kleinere en grotere schilderskwastjes en zelfs een verfroller kleurt Laman handmatig de gravure in. Een jaar lang werkte hij er elke avond aan: „Eigenlijk begon het voor mij met het water. Leiden is, zoals alle Hollandse steden, een waterstad. Amsterdam zelfs een zeestad, want de Zuiderzee golfde tegen het havenfront aan. Maar de band met het water zijn we kwijtgeraakt. Grachten zijn gedempt, waterlopen overhuifd, het IJ verdween achter het Centraal Station. Ik begon de grachten blauw te schilderen, stralend voorjaarsblauw. Met kleurvariaties laat ik het water golven. De kleuren hebben iets uitbundigs, dat geldt ook voor het rood van de daken en het groen van bomen en van de polders rondom de stad. Dit zijn kleuren die bij de middeleeuwen horen.”

Als erfgoedliefhebber bestudeerde Laman nauwkeurig historische stadsplattegronden, bijvoorbeeld die van Cornelis Anthonisz van Amsterdam uit 1544. Dat is echter een houtsnedekaart en iets minder nauwkeurig dan een gravure. Ook is de vermaarde Stedenatlas van Jacob van Deventer uit de jaren 1545-1575 favoriet.

Een zee van daken

Het inkleuren van de kaarten is als een ontdekkingsreis door het stadse verleden. Zo kwam Laman erachter dat in de loop van de tijd de steden steeds meer verdicht raakten, want buiten de stadswallen mocht in principe niet gebouwd worden. Waar eerst tuinderijen en binnentuinen lagen, werden huizen opgetrokken. Laman: „In Amsterdam zie je dat goed aan de toename van achterhuizen en van talrijke nauwe steegjes, niet breder dan mijn werktafel. Mensen woonden bovenop elkaar. Op de gravure van Bast vormt de Amsterdamse binnenstad een zee van daken. Ik heb dat willen benadrukken door die daken dakpanrood in te kleuren, met veel variaties in tinten. Want de ene zending dakpannen was de andere niet. Wat ik een mooi detail vind is dat grote en voorname gebouwen, zoals het stadhuis en kerken, niet rood zijn maar grijs. Dat komt doordat de daken belegd zijn met leistenen. En ze hebben meer ruimte om zich heen.”

Als erfgoeddeskundige hield Laman zich in de jaren negentig bezig met het inventariseren van de jonge bouwkunst tussen 1850-1940. Door de komst van de moderne architectuur en vooral de rücksichtlose aanleg van monotone buitenwijken werden, aldus Laman, „oude landschapsstructuren platgewalst. Aan de plattegrond van Bast kun je goed zien dat bestaande kavelsloten, natuurlijke waterlopen en oorspronkelijke landschapselementen zijn gevolgd. Zo wordt een poldersloot buiten de vesting binnen de vesting tot een gracht, in een vloeiende lijn.”

Een stad groeide organisch uit het omliggende land, vertelt hij. „Deze kaart is gemaakt vlak na voltooiing van de Tweede Uitleg aan het eind van de zestiende eeuw en een halve eeuw vóór de befaamde aanleg van de grachtengordel, de Derde Uitleg. Die laatste was heel anders van opzet: Heren-, Keizers-, Prinsen- en Singelgracht gingen dwars door de omliggende polders heen.”

Kerktorens beklommen

Doel van Basts gravure was Amsterdam als handelsstad te promoten. Vandaar die overvloed aan schepen overal. Tijdens het werken op de computer stelde Laman zich voor hoe Bast dat deed, ruim vier eeuwen terug. In de zomer verrichtte hij de metingen en schetste hij de stad, straat voor straat. Hij beklom kerktorens om het vogelperspectief te verkrijgen. ’s Winters bij kaarslicht graveerde hij. Alles moest kloppen om deze weergave van Amsterdam zo betrouwbaar mogelijk te krijgen.

Volgens Laman vormen de fullcolourkaarten een inspiratiebron voor onze huidige tijd van vergroening en verduurzaming: „Aan de hand van al die rijkdom aan kleuren kun je nu zien hoe groen en waterrijk de steden toen waren.”

Dit artikel is verscheen in NRC Next op 20-6-2020

Bekijk o.a. deze prachtige kaart van Amsterdam uit onze collectie.