Wereldwijde verzending - Kies je taal ☞

De oude kaarten van Jacob van Deventer


Oude kaarten van Nederlandse steden: de verleiding is groot om dan alleen naar de familie Blaeu te kijken, en naar de atlassen van De Wit, Ortelius of Mercator. Maar de oudste serie kaarten van Nederlandse steden, is gemaakt door een andere belangrijke cartograaf: Jacob van Deventer.

Een korte biografie van kaartenmaker Jacob van Deventer

Eigenlijk is er niet heel veel bekend over het leven van Jacob van Deventer. Wat we wel - min of meer zeker - weten:

  • Van Deventer werd in ongeveer 1500 geboren in Kampen (in Overijssel). Zijn moeder heette Maria, en was een nicht van een rijke brouwer: Dirk van der Gronde.
  • Wie Jacobs vader was, weten we niet, al wijst sommig onderzoek erop dat zijn ongehuwde moeder omstreeks 1510 getrouwd zou zijn met een zekere Roelof, een inwoner van Deventer.
  • Van Deventer brengt het grootste deel van zijn jeugd door in Deventer.
  • Van Deventer schriijft zich op 24 april 1520 als Jacobus de Daventria in aan de Leuvense universiteit.

Jacob van Deventer werd niet meteen cartograaf

In Leuven studeerde Jacob eerst geneeskunde en de wiskunde, maar later stapte hij over naar landmeetkunde en de cartografie. Dit resulteerde in 1536 in een kaart van het hertogdom Brabant. Tot 1545 volgden nog kaarten van de gewesten Holland, Gelre, Friesland en Zeeland. Daarvoor maakte Van Deventer als een der eersten gebruik van driehoeksmeting.

 

Jacob van Deventer Brabant oude kaart

Kaart van het hertogdom Brabant uit 1540 door Jacob van Deventer.

Van Deventer: grote productie als kaartenmaker

Van Deventers regionale kaarten vormden het begin van een flinke productie als kaartenmaker. Rond 1540 kreeg Van Denventer de titel keizerlijk geograaf. Na de abdicatie van keizer Karel V in 1555 werd deze titel omgezet in die van koninklijk geograaf.

In die functie kreeg Jacob van Deventer in 1558 van Filips II van Spanje de opdracht die zou uitgroeien tot zijn levenswerk: de kartering van alle steden van de toenmalige Nederlanden. De opdracht had een militair-strategische doel. De stadsplattegronden van Van Deventer werden dan ook niet gedrukt, en raakten in de vergetelheid tot ze in de tweede helft van de 19de eeuw weer opdoken. De militaire achtergrond van de stadskaarten verklaart wellicht waarom de kaarten van Van Deventer zo weinig versieringen (cartouches) hebben, ten opzichte van andere cartografen.

De officiële opdracht luidde: “te visiteren, meten ende beschryven alle de steden van onsen landen van herwerts overe, mitsgaders die rivieren ende omliggende vlecken ende dorpen ende oick die passaigen van den frontieren om van denselven ende der aenliggende landen, steden ende vlecken een register te maken” .

Jacob van Deventer Amsterdam
Kaart van Amsterdam, gemaakt door Jacob van Deventer 

Kaarten van Friesland tot het huidige Noord-Frankrijk

In vijftien jaar maakte Van Deventer zo'n 250 à 260 stadsplattegronden over een gebied dat zich uitstrekte van Friesland en Groningen tot het huidige Noord-Frankrijk, van de Noordzee tot het uiterste westen van Duitsland en het Groot-Hertogdom Luxemburg. Allemaal op een vergelijkbare schaal (circa 1:8.000), eenzelfde oriëntatie (het noordoosten boven) en zelfs als je er tegenwoordig naar kijkt, heel nauwkeurig.

 

Jacob van Deventer Zutphen

Kaart van Zutphen, gemaakt door Jacob van Deventer 

 

 

Drie versies van alle stadskaarten

Van de stadskaarten zijn minstens drie versies gemaakt, maar niet allemaal bewaard gebleven.

  • De zogenaamde minuut is een eerste versie. Gemaakt aan de hand van topografische en andere gegevens, die tijdens de veldopname werden opgetekend. Van deze minuten doken 152 plattegronden op in 1859. Zij zijn voor wat Nederland betreft grotendeels bewaard in provinciale depots.
  • De netkaart sensu stricto omvat een hoofdkaart (vaak ook aangeduid als netkaart) en een bijkaart, naast elkaar weergegeven. De hoofdkaart is een nette versie van de minuut, met de tekst in het Latijn.
  • De bijkaart geeft enkel de stad zelf weer, in tegenstelling tot minuut en netkaart die ook de ruime omgeving van de stad geven. Op de bijkaart zijn alleen de stadsvesten en stadsgrachten, de voornaamste gebouwen en de straten weergegeven. Soms zijn de gebouwen benoemd met een Latijnse benaming.

De netkaarten zijn als atlas bewaard in de Biblioteca Nacional te Madrid. Een van de drie banden is evenwel verloren. Er resten nog 179 kaarten. Zo komen we in totaal aan 222 bewaarde stadsplattegronden (als minuut en/of netkaart).